Noćna frajla

O ALEKSANDRU POPOVIĆU IZ DRUGOG UGLA

Na Ubu, 20. novembra 1929. godine, rodio se otac Bore Šnajdera, Đakona Avakuma, Kike Bibić, Momčila Jabučila, Milje Bušatlije, Dragojka Svemoćnog, Inkiostra, Velje i Agnese, Duke Sujića, Vitomira Kambaskovića, Kapetana Vase Vučurovića, Maneta Suvajca, Prilivode, Vojvode Milenka, Mirićije Grudobolne, Žarkića Dupedavca, Line rođene Perekitke, Todora i Odora, Noćne Frajle, Komandanta Sekloće, Gazda Ise, Desanke s Pilencetom i Ljubinka sa Amrelom. Aleksandar Popović zvani Žak, zvani Ale, zvani Žak Žaks (tako je sam sebe zvao) oženio se sa 17 godina, a zatim proveo pet godina na Golom otoku. Od toga pet meseci u samici. Ostalo je istorija srpske drame i teatra druge polovine XX veka.

Sve što defiluje u njegovih 50 pozorišnih komada i nekoliko stotina televizijskih, filmskih, kratkih, dugih, za decu i odrasle – scenarija, drama, (tragi)komedija, znamenja, “gorčih parčeta” i ostalih raznih što kanonskih što prevratničkih pozorja – po netačnoj ali i neoborivoj evidenciji prevazilazi broj svih likova ukupno u našoj domaćoj drami i scenaristici u novija doba. Srpski Lope de Vega. Kada je u periodu od 1964. do 1968. uspeo da stigne na svojih deset premijera, a u međuvremenu napiše blizu 30 tv filmova i serija, jedan novinski karikaturista nacrtao ga je kao hobotnicu za pisaćom mašinom. Analogno tendencijama u oblasti filmske umetnosti toga doba, može se bez ustezanja reći da je dramska provokacija Aleksandra Popovića predstavljala svojevrsni „crni talas“ domaćeg pozorišta i dramskog teksta u njemu. Sedam puta nagrađivan “Sterijom” i isto toliko puta skidan sa repertoara – po direktivi, naravno. Po jednima, predstavljao je sublimaciju Molijera i Joneska (Ćirilov), po drugima, “posrbljavao” je beketovske teme (Mihiz) na jedan do tad neviđen način, da bi ga naposletku prozvali “ocem nove srpske drame”. Na svoje premijere dolazio je uglavnom u crnom džemperu ili kariranoj košulji. Ovaj veliki hipik jugoslovenske kulture nije šamarao samo govorni jezik i skoro sve pozorišno-dramske uzuse, on se obarao sa čitavom jednom paradigmom, gradeći sopstveni svet koji je i razigrano i podrugljivo nadrastao stvarnost. Po obilju motiva, po eruptivnom sižejnom bogatstvu, po vitalizmu likova i njihovoj potrebi za sočnim i presnim izražavanjem, Aleksandar Popović bio je naš Rable, predstavnik jedne zakasnele kulturne renesanse.

Do danas, njegov scenski kaleidoskop ostao je nepresušni izvor fascinacija, koji bez prestanka provocira na dalja preispitivanja, promišljanja i namaštavanja. Poetika Popovićeve drame, eklektičke u odnosu na spoj srpske književne tradicije i savremenog evropskog teatra, izvršila je nesumnjiv uticaj na brojne generacije pozorišnika i ostavila neizbrisiv pečat na ukupnu teatarsko-dramsku paradigmu na ovim prostorima. A onda, jedne noći, 9. oktobra 1996. godine, vrativši se sa izvođenja “Ljubinka i Desanke”, svog prvog komada, Žak je legao na kauč i svečano obučen obreo se na početku. Iza njega je ostalo impresivno i enigmatično delo koje nastavlja da baca senku na sve oko sebe, pa i na naše izdajničko pamćenje.

KROZ PRIZMU REDITELJA

„Noćna frajla“ spada u komade polifone strukture i veoma složene kompozicije, ali i veliko zadovoljstvo za svakog reditelja koji Popovićev pozorišni diskurs doživljava kao istinsku provokaciju.

Pošavši od premise da je samobitnost Popovićevog teksta neupitna, a da je njegova znakovitost duboka i veoma aktuelna u trenutku kada ova predstava nastaje, nije postojala dilema da će se rediteljski postupak kretati ka otkrivanju dubokih značenjskih slojeva Popovićevog dramskog dela, a da njihova scenska svedenost budu osnova kretanja kroz njegov dramski lavirint. Sasvim paradoksalno – što je i jedna od temeljnih karakteristika Popovićeve teatarske estetike – bogatstvo i punoća teksta diktirali su obrazac prividno „siromašnog pozorišta“, stavljajući pred reditelja naoko jednostavan zadatak: osloboditi radnju stega i suvišnih učitavanja, ogoliti bogatstvo Popovićevog teatra, lišiti ga zavodljivih koprena, učiniti ga jasnim, prijemčivim, direktnim i saobraznim vremenu u kojem živimo.

Budući da u ovoj inscenaciji između dela Aleksandra Popovića i gledaoca ne posreduje komplikovani pozorišni instrumentarij – scenografija, kulisa, rekvizit – već samo svetlo i glumac u kostimu i beskonačnom prostoru igre, onda se ni intrepretacija dijaloga nije smela kretati u pravcu bilo kakve ilustrativnosti ili psihologiziranja. Utoliko ćemo biti zadovoljniji našim odnosom prema veličini i značaju Popovićevog dela ukoliko će ono svojom scenskom objektivizacijom predstavljati jasnu sponu između genija pisca i pozorišnog senzibiliteta našeg gledaoca.

Branislav Mićunović, reditelj

Prof. Branislav Mićunović je pozorišni reditelj, dugogodišnji profesor glume na Fakultetu dramskih umetnosti u Beogradu i na Fakultetu dramskih umjetnosti na Cetinju.

Član je više akademija nauka i umetnosti i počasni doktor nekoliko univerziteta.

Prof. Mićunović je uglavnom režirao dela savremenih autora: Aleksandra Popovića, Velimira Lukića, Ljubomira Simovića, Veljka Radovića, Jordana Plevneša, Gorana Stefanovskog, Iva Brešana, Gordana Mihića, Borislava Pekića, Mirka Kovača… ali i svetskih klasika – Njegoša, Ibzena, Čehova – u Crnogorskom narodnom pozorištu u Podgorici, u Jugoslovenskom dramskom pozorištu i Beogradskom dramskom pozorištu u Beogradu; Srpskom Narodnom pozorištu u Novom Sadu, Hrvatskom narodnom kazalištu u Rijeci, Narodnom pozorištu u Tuzli, Narodnom pozrištu u Nišu, Zvezdara teatru u Beogradu, na festivalu Barski ljetopis, Studentskom kulturnom centru u Beogradu.

Njegove predstave uvrštene su u selekcije jugoslovenskih i međunarodnih festivala – Festival MESS, Sarajevo; Eks Ponto, Ljubljana; Sterijino pozorje, Novi Sad; Festival festivala, Zemun; Susreti Joakim Vujić; Dani komedije, Jagodina; Grad teatar Budva; Ohridsko leto; Festival bez prevoda, Užice; Gaveline večeri, Zagreb; Sarajevska zima; Festival malih scena, Strumica; Barski ljetopis; Festival Iberoamericano del Teatro, Bogota; International Istanbul Theater Festival; International Festival Balkan Theater Space, Sankt Peterburg.

1997. godine izabran je za direktora obnovljenog Crnogorskog narodnog pozorišta. Njegovom režijom Njegoševog “Gorskog vijenca”, 25. maja iste godine, otvorena je nova zgrada Crnogorskog narodnog pozorišta.

Nagrađen je najznačajnijim profesionalnim i društvenim priznanjima: Sterijina nagrada za režiju; Gran-pri za režiju na Festivalu festivala; Nagrada za režiju „Joakim Vujić“ (1983. i 1993. godine); Nagrada za režiju „Jovan Putnik“; Velika nagrada Crnogorskog narodnog pozorišta; Nagrada za režiju na Festivalu balkanskog kuturnog prostora „Teatar na raskršću“; Nagrada „Veljko Mandić“ za doprinos pozorišnoj kulturi u Crnoj Gori; Nagrade Međunarodne akademije Mihaj Eminesku za oblast pozorišnog stvaralaštva; Orden Danice hrvatske sa likom Marka Marulića, za posebna dostignuća u kulturi. Beogradski univerzitet, Novosadski univerzitet i Privredna komora Srbije dodelili su mu Povelju „Kapetan Miša Anastasijević“ za prekograničnu saradnju i pruženu ruku prijateljstva. Dobitnik je i Međunarodne nagrade „Zlatna jabuka“ u Republici Makedoniji (2008).

Dobitnik je: Decembarske nagrade glavnog grada Podgorice; Nagrade grada Nikišića – 18. septembar; Povelje “Sv. Petar Cetinjski” – crnogorske prestonice Cetinja; Medalje Sv. Tripuna Kotorske biskupije, za promovisanje ekumenskog dijaloga. Dobitnik je najvišeg nacionalnog priznanja Crne Gore – Trinaestojulske nagrade.

Branislav Mićunović biran je za ministra kulture Crne Gore u tri mandata: 2008, 2010. i 2012. Od 2014. do 2019. god. bio je opunomoćeni i izvanredni ambasador Crne Gore u Republici Srbiji.

U Narodnom pozorištu Niš sa uspehom je režirao predstave: “Koštana” Bore Stankovića, “Spasilac” Borislava Pekića, “Ruženje naroda u dva dela” Slobodana Selenića i “Jugoslovenska antiteza” Jordana Plevneša.

DRAMATURŠKI OBRAZAC “NOĆNE FRAJLE”

I nakon gotovo šest decenija od prvog pojavljivanja na domaćim scenama, pozorišno-dramski rukopis Aleksandra Popovića označava jezgrovitu sublimaciju oštrih, reklo bi se epohalnih protivurečnosti predstavljenih nizovima dubokih društvenih i individualnih konflikata. Nastala u zreloj fazi autorovog dramskog angažmana, “Noćna frajla” predstavlja jedan od najrefleksivnijih komada Aleksandra Popovića, koji putem zavodljive orkestracije dramskog, epskog, lirskog i filozofskog diskursa, scensku igru opredeljuje u pravcu svojevrsnog hepeninga.

Ova dramska distopija, lišena bilo kakvog konkretnog ili prepoznatljivog istorijskog konteksta, predstavlja završni čin jedne tragikomične povesti u kojoj se rođena braća, ali i različite generacije unutar jedne porodice, nađu na oštro suprotstavljenim stranama, produbljujući svaki mogući antagonizam. U zajednicu, zahvaćenu moralnom erozijom, stupa svet žena kao životvorni princip i zalog razboritosti, rešen da u haosu posuvraćenih vrednosti konačno uspostavi red i drugačije odnose. Naglašavajući princip reverzibilnosti, ovaj scenski konstrukt, lišen brojnih dijegetičkih zamki – tako svojstvenih Popovićevom književnodramskom postupku – jasno i neskriveno opredeljuje prostor igre ka prostoru gledaoca, ističući komplementarnost, ali i reverzibilnost sveta publike i sveta Popovićevih dramskih likova. Na nizove eksursa, u formi brojnih sentenci, lapidarnih mudrosti, ali i sonornih napeva, naslanja se preteća prospekcija u odnosu na svet gledaoca. Uporno tematizovanje publike i ekstenzija dramskog prostora u svim pravcima, naglašava simboličku bliskost sveta publike sa svetom “Noćne frajle”, zbog čega se likovi u komadu često, implicitno kao i direktno, obraćaju gledaocu kao svom aktivnom sagovorniku, ako ne i saučesniku. Popovićeve dramatis personae u ovom komadu progovaraju i sa onog sveta, ne bi li svojim mračnim iskustvom sprečili dalje propadanje ovog našeg – sadašnjeg i ovdašnjeg.

Nema sumnje da je Popović ovim komadom nagovestio šire društvene i moralne devastacije koje će uslediti nedugo nakon njegove praizvedbe (1990) i potrajati sve do danas, kada ovo delo nanovo opominje i upozorava. Dramaturški postupak u radu na predstavi imao je zadatak da Popovićev prosede demonstriran u “Noćnoj frajli” dovede do znakovne očiglednosti i jezgrovitije dijaloške forme, a da intertekstualnim intervencijama naznači šire motivske, tematske i poetičke prostore unutar dramskog korpusa jednog od naših najprominentnijih pozorišnih autora XX veka.

Dr Dejan Petković

Dr Dejan Petković diplomirao je na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Nišu. Na matičnom fakultetu objavio je studiju „Komediografija Aleksandra Popovića i francuska dramska avangarda“ (1998). Pored teorijskog, bavi se dramskim i scenarističkim radom. Autor je scenarija za igrano-dokumentarne filmove “Bitka na Čegru” (2006) i “Crna zora” (2007). Kreator je dramskog scenarija za državno obeležavanje 200 godina od Čegarske bitke (režija: Ištvan Bičkej, Narodno pozorište Niš, 2009). Dobitnik je nagrade Niške art fondacije za dramu „Via Doloris“ (2007), nagrade za najbolji dramski tekst na 5. Joakim festu u predstavi „Odabrani i uništeni“ (režija: Kokan Mladenović, Narodno pozorište Niš, 2008), kao i nagrade Radio Beograda za radio dramu „Čudo na Bosforu“ (režija: Miloš Jagodić, 2013). Dobitnik je povelje za izuzetan doprinos prvom Pozorišnom festivalu balkanskog kulturnog prostora „Teatar na raskršću“ (2019). Doktorsku disertaciju „Epske komunikacijske strukture u dramama Aleksandra Popovića“ odbranio je na Fakultetu dramskih umetnosti u Beogradu. Sterijino pozorje objavilo je 2021. godine njegovu studiju “Postdramsko u poetici Aleksandra Popovića” u svojoj ediciji za teatrologiju “Sinteze”.